İranın nükleer programı ve müzakerelerin serüveni

ANKARA (AA) - GRAFİKLİ - İran'ın 2005'te hızlandırmaya başladığı nükleer programı, başta Batı ülkeleri olmak üzere uluslararası toplum tarafından büyüyen bir tehdit olarak algılandı. Dünya güçlerinin Tahran yönetimiyle son 18 aydır yürüttüğü çetin müzakerelerde çözüme yaklaşıldığı açıklandı ancak çerçeve anlaşma için belirlenen süre bugün dolarken taraflardan uzlaşmaya varıldığına ilişkin henüz açıklama gelmedi.

İran'ın uluslararası politikayı özellikle son 10 yıldır meşgul eden nükleer programının zaman içindeki gelişim süreci ve uluslararası ilişkilere yansıması şu şekilde oldu:

1957 - İran Şahı Pehlevi, nükleer program için ABD yönetimi ile anlaşma imzaladı.

1967 - Ülkenin ilk araştırma reaktörü faaliyete geçti.

1968 - İran, Nükleer Silahların Yayılmasının Önlenmesi anlaşmasına (NPT) taraf oldu.

1973 - ABD, Fransa, Namibya, Güney Afrika ve Batı Almanya ile nükleer konularda anlaşmalar imzalandı.

1974 - Batı Alman şirketi, ilk tesislerin inşasına başladı. Şah Pehlevi, İran'ın da nükleer silaha sahip olacağını söyledi ancak sonraki konuşmalarında geri adım attı.

1979 - İran Devrimi'nin ardından yeni yönetim nükleer santral inşası anlaşmasını feshetti. ABD de İran'la bir yıl önce yaptığı zenginleştirilmiş uranyum sağlama anlaşmasını iptal etti. Dini lider Ayetullah Humeyni, nükleer programı askıya alırken birçok nükleer uzman ülkeyi terk etti. ABD'nin Tahran Büyükelçiliği'ndeki rehine krizi üzerine iki ülke arasındaki işbirliği sona erdi.

1980-1988 - Irak'la başlayan savaş nükler programı yeniden öncelik haline getirdi. Caydırıcılığını artırmak isteyen İran, savaş sırasında zarar gören Buşehr nükleer tesisini onarıp tamamlanması için yeniden Almanlarla anlaşma yolları aradı.

4 Haziran 1989 - Humeyni'nin ölümü üzerine Ayetullah Ali Hamaney ülkenin yeni dini lideri oldu.

1995 - Rusya ile Buşehr hafif su reaktörünün bitirilmesi konusunda anlaşmaya varıldı. Aksaklıklar ve gecikmeler sebebiyle reaktör ancak 2010'da bitirilebildi.

1996 - ABD Başkanı Bill Clinton, nükleer silah elde etmeye çalıştığı gerekçesiyle İran'a uygulanacak ambargo kararını onayladı.

1999 - Cumhurbaşkanı Muhammed Hatemi, devrimden sonra Suudi Arabistan'ı ziyaret eden ilk İranlı lider oldu. Hatemi, Kral Fahd ile yaptığı ortak açıklamada İsrail'in nükleer silahlarıyla ilgili duyduğu kaygıyı dile getirdi.

2002 - İran, Buşehr nükleer tesisinin yapımının hızlandırılması için Rusya ile yeni bir anlaşma imzaladı.

2003 - ABD'nin kitle imha silahları bulundurduğu gerekçesiyle Irak'ı işgal etmesi üzerine dini lider Ayetullah Hamaney'in nükleer programın yeniden askıya alınması emri verildiği iddia edildi. Hamaney, nükleer silahların kullanımının dinen haram olduğunu söyledi. UAEA denetçileri Tahran'daki Kalaye elektrik şirketinde yaptıkları denetimlerde yüksek düzeyde zenginleştirilmiş uranyum izine rastladıklarını açıkladı.

2004 - Tahran yönetimi, uranyum zenginleştirme faaliyetlerini askıya alacağına ve NPT'nin ek prokolünü uygulayacağına dair Fransa, Almanya ve İngiltere ile anlaştı ancak daha sonra anlaşmanın "dengesiz" olduğu gerekçesiyle geri adım attı.

2005 - Mahmud Ahmedinejad, cumhurbaşkanı seçildi. Yaptırım tehditlerine rağmen nükleer programa hız veren Ahmedinejad, Arak ağır su reaktörünün temelini attı.

2006 - BM Güvenlik Konseyi, uranyum zenginleştirme ve balistik füze malzemelerinin İran'a ihracı ve ithaline ambargo getirdi.

2008 - Batı ülkeleriyle yürütülen müzakereler tıkandı. İran, uranyum zenginleştirme işlemini durdurması yönündeki taleplere olumsuz cevap verdi.

- 2009 -

8 Nisan - Çin ve Rusya'nın ardından ABD de İran ile yapılan nükleer müzakerelere dahil oldu.

25 Eylül -  Amerikalı, İngiliz ve Fransız yetkililer, İran'ın Uluslararası Atom Enerjisi Ajansı'na (UAEA) bildirmeksizin yer altında nükleer tesis inşa ettiği yönünde bilgileri basınla paylaştı. Tahran yönetimi, tesisi gizli tutmaya çalıştığı iddialarını yalanladı.

1 Ekim - İran, elindeki bin 200 kilogram düşük düzeyde zenginleştirilmiş uranyumu bilimsel amaçlarla kullanılacak yakıt çubuklarına dönüştürmesi için Rusya'ya teslim etmeyi kabul etti ancak 18 Kasım'da bu kararından geri adım attı.

5 Kasım - İran'ın, varlığı yakın zamanda ortaya çıkan nükleer tesislere uluslararası denetçilerin girişine izni vereceği açıklandı.

- 2010 -

10 Ocak - ABD Başkanı George W. Bush, İsrail'in İran'ın nükleer tesislerine sığınak delici füze saldırısı talebini geri çevirdi. İki ülke İran'ın Natanz nükleer tesislerine siber saldırı düzenleyerek çok sayıda santrifüj ve motorun bozulmasını sağladığı iddiaları basında geniş yer buldu.

18 Şubat - UAEA, İran'ın nükleer başlık elde etmeye çalıştığına dair ellerinde kapsamlı deliller olduğunu açıkladı.

17 Mayıs - İran, nükleer programı konusundaki anlaşmazlığın Türkiye ve Brezilya'nın arabuluculuğunda çözülmesini kabul etti. Üç ülkenin birlikte yayımladığı 10 maddelik Tahran deklarasyonu endişeleri yeterince gidermediği gerekçesiyle Batı tarafından kabul görmedi.

9 Haziran - BM'de İran'a yönelik yeni askeri, ticari ve finansal yaptırımlar için karar çıktı. Nükleer konuda İran'la işbirliği yasaklanırken, ülkelere şüphe durumunda İran'ın uçak ve gemilerini arama izni verildi.

29 Ekim - Motosikletli saldırganlar tarafından İranlı bilim adamlarına düzenlenen iki ayrı bombalı saldırıda Mecid Şehriyari hayatını kaybederken, Feridun Abbasi ise yaralandı. İran yönetimi saldırıdan ABD ve İsrail'i sorumlu tuttu. Abbasi, BM'nin yaptırım listesinde yer alıyordu.

- 2011 -

8 Haziran - İstanbul'da İran ile Birleşmiş Milletler (BM) Güvenlik Konseyi'nin daimi üyeleri ABD, Rusya, İngiltere, Fransa ve Çin ile Almanya'dan oluşan 5+1 ülkeleri arasındaki görüşmeler sonuçsuz kaldı.

10 Mayıs - Buşehr nükleer santrali faaliyete girdi.

24 Mayıs - UAEA, İran'ın santrifüj sayısını ve uranyum zenginleştirme faaliyetlerini artırdığını açıkladı.

8 Kasım - UAEA raporunda İran'ın gizli uranyum zenginleştirme programı yürüttüğü belirtildi. İran, delillerin üretildiğini öne sürerek iddiaları yalanladı.

- 2012 -

3 Mart - İran medyası, Natanz nükleer tesislerinde 3 bin yeni nesil uranyum zenginleştirme santrifüjü üretildiğini bildirdi.

24 Mayıs - İran ile 5+1 arasında Bağdat'ta yapılan müzakereler sonuçsuz kaldı.

1 Temmuz - Avrupa Birliği, İran petrolüne ambargo uygulamaya başladı. İran yönetimi, Hürmüz Burnu'ndaki gemi trafiğini engelleyeceklerini ve füze denemelerine başlayacaklarını açıkladı. AB, İran'a yönelik yaptırımların kapsamını finans, metal, doğalgaz ve para transferini de içine alacak şekilde genişletti.

12 Temmuz - Rusya Dışişleri Bakanı Sergei Lavrov'un 5+1 ülkerine sunduğu yol haritası İran tarafından olumlu karşılandı ancak uygulamasının uzun zaman alacağı gerekçesiyle kabul edilmedi.

30 Ağustos - UAEA, İran'ın nükleer silah deneyleri yaptığına ve Fordo'da yer altına inşa ettiği tesisin santrifüjlerin büyük bir bölümünü monte ettiğine dair rapor yayımladı.

17 Eylül - İsrail Başbakanı Netanyahu, BM'deki konuşmasında İran'ın altı ay içinde bomba yapacak kapasiteye ulaşacağını söyledi.

- 2013 -

7 Ocak - İran Petrol Bakanı Rüstem Kasımi, İran'ın petrol gelirlerinin yüzde 40 gerilediğini duyurdu. İran riyali değer kaybetmeye devam etti.

23 Şubat - İran Atom Enerjisi Kurumu yeni uranyum yatakları bulunduğunu ve yapılacak 16 nükleer tesisin yerinin belirlendiğini açıkladı. İran, 5+1 ülkeleriyle Kazakistan'da yeniden müzakere masasına oturdu ancak sonuç alınamadı.

14 Mart - ABD Başakanı Barack Obama, İsrail televizyonuna verdiği mülakatta, Netahyahu'nun ifadelerinin aksine İran'ın nükleer silah yapmasının bir yıldan fazla zaman alacağını söyledi.

12 Nisan - İsrail Başbakanı Netanyahu, ABD'den farklı hassasiyet ve kapasiteye sahip olduklarını, kendilerini savunmak konusundaki hesapları da kendilerinin yapacağını ifade etti.

22 Mayıs - UAEA, raporunda İran'ın nükleer programında büyük mesafe kat ettiğine ancak henüz kırmızı çizgiyi aşacak durumda olmadığına yer verdi.

25 Haziran - Hasan Ruhani, İran'da cumhurbaşkanı seçildi. Ruhani, nükleer müzakerecilik görevine dışişleri bakanı olan Cevad Zarif'i getirdi.

28 Ağustos - UAEA, İran'ın uranyum biriktirme faaliyetlerini yavaşlattığını bildirdi.

19 Eylül - Obama, Ruhani'ye gönderdiği mektupta, nükleer konudaki belirsizlikleri gidermesi ve işbirliği yapması karşılığında ambargoları esnetebileceklerini belirtti.

24 Eylül - Ruhani, BM Genel Kurulu'nda yaptığı konuşmada ılımlı mesajlar verdi.

27 Eylül - ABD ve İran arasında 1979 devriminden sonraki ilk doğrudan temas gerçekleşti. Obama, Cumhurbaşkanı Ruhani ile telefonda İran'ın nükleer programını görüştüklerini açıkladı.

14 Ekim - 5+1 ile İran arasındaki görüşmeler Cenevre'de yeniden başladı. Görüşmeler sonunda taraflar kasımda yeniden bir araya geleceklerini duyurdu.

11 Kasım - İran, UAEA raporlarında yer alan konuları çözmek için işbirliği yapacaklarını, Geçin madenlerine ve Arak'taki ağır su üretim tesisi için uluslararası denetçilere kontrollü denetim izni vereceklerini açıkladı.

14 Kasım - ABD Başkanı Obama, nükleer anlaşma çabalarının için Kongre'den destek istedi.

24 Kasım - İran ve 5+1 ülkeleri arasında İran'ın nükleer faaliyetlerini geçici olarak dondurması konusunda anlaşma imzalandı. Altı aylık anlaşma taraflara nihai anlaşma için gerekli zamanı sağlarken, ambargolar sebebiyle ekonomik darboğaz yaşayan İran'a nefes almasına imkanı sundu. Anlaşma, İsrail ve Suudi Arabistan tarafından tepkiyle karşılandı.

- 2014 -

20 Ocak - Kasımda imzalanan geçici anlaşma yürürlüğe girdi. İran'ın yurt dışı hesaplarındaki paranın bir kısmının ülkeye dönmesine izin verildi.

18 Temmuz - Geçici anlaşmanın süresi dört ay uzatıldı.

27 Ağustos - İran Atom Enerjisi Kurumu, henüz inşaat halindeki Arak ağır su reaktörünü daha az plütonyum üretecek şekilde değiştirmeye başladı. Reaktörün ne kadar plütonyum üreteceğiyle ilgili açıklama yapılmadı.

24 Kasım 2014 - Nihai anlaşma sağlanamaması üzerine geçici anlaşma yedi ay daha uzatıldı. Taraflar, en geç 31 Mart'ta siyasi çerçeve anlaşmasına, 1 Temmuz'a kadar da nihai anlaşmaya varmayı hedeflediklerini açıkladı.